In Nederland en andere Westerse landen komt misbruik van alcohol voor vanaf de leeftijd van ongeveer 12 jaar. “Comazuipen”, “zuipketen” en “indrinken” zijn door het alcoholgebruik van jongeren algemeen bekende begrippen geworden. In dit overzicht worden gegevens samengevat over 1) alcoholmisbruik door jongeren en de oorzaken daarvan, 2) door alcohol veroorzaakte schade aan de ontwikkelende hersenen, 3) door alcoholmisbruik veroorzaakte stoornissen in cognitief functioneren en in gedrag en 4) psychosociale gevolgen. De tekst wordt afgesloten met een paragraaf over begeleiding van jongeren met stoornissen door alcohol gebruik.

Zie bijvoorbeeld de websites

• van het Trimbos instituut voor geestelijke gezondheid en verslaving (www.trimbos.nl)
• van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM, www.rivm.nl) waarvan vooral het Nationaal Kompas (www.nationaalkompas.nl)
• van het Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid (www.stap.nl)
• van de overheid de publicaties over alcohol en jongeren (www.rijksoverheid.nl).

In 2006 gebruikte bijna 60% van Nederlandse kinderen in de leeftijd tussen 11 (10) en 15 jaar wel eens alcoholhoudende drank en dronk bijna 26 procent wekelijks alcohol (Koning et al., 2010). Een verrassende bevinding was dat niet: overeenkomstige cijfers waren al in 1999 geconstateerd. Vijftig procent van vijftienjarigen was wel eens dronken geweest (Monshouwer, 2008). Medio 2010 dronk bijna 30% van de vijftienjarige jongens en bijna 20% van de meisjes elke maand meer dan 10 maal alcohol (Hoeymans et al., 2010). Bij laat begin van alcoholgebruik komt de eerste dronkenschap ook laat. In 2007 werden volgens desbetreffende meldingen 231 kinderen vanwege alcoholintoxicatie in een ziekenhuis opgenomen. In 2011 was dit aantal gestegen naar 762 (www.stap.nl). Het aantal ziekenhuisopnames van meisjes is nu bijna even groot als het aantal jongens. Uit vragenlijsten blijkt dat de kinderen “door de week” niet veel drinken, maar in weekwisselingen gemiddeld twee tot drie glazen, met een maximum tot 20 glazen (Dalen & Hoof, www.stap.nl).

Alcoholgebruik van jongeren wordt bevorderd door onder meer:
1. een tolerante houding van de ouders/opvoeders ten opzichte van alcoholgebruik
2. alcoholgebruik door leeftijdgenoten, uit schoolonderzoek blijkt dit een belangrijke factor
3. behoren tot autochtone jongeren, Islamitische jongeren gebruiken weinig of geen alcohol
4. beschikbaarheid van alcoholhoudende drank: onder meer groot aantal verkooppunten, late sluitingstijden van verkooppunten
5. op jongeren gerichte reclame waarin alcohol enigerlei rol speelt
(Berg & Schoemaker, 2010; Koning et al., 2010; Monshouwer, 2008).

Ontwikkeling van de hersenen in en na puberteit
Onder normale omstandigheden voltrekken zich bij pubers en adolescenten zo ingrijpende structuurveranderingen in de hersenen (ENCYCL-Anatomie van de hersenen) dat ze leiden tot veranderingen in het volume - de omvang - ervan (Østby et al., 2009; Shaw et al., 2008). Veel deskundigen achten het hersenweefsel in deze leeftijdsfase mede daarom, meer dan ooit kwetsbaar, maar echt aangetoond is dat niet.

Schade door alcohol. (Zie voor overzicht van literatuurgegevens Squeglia et al., 2009a)
• Bij adolescenten die dagelijks vier tot vijf glazen alcohol gebruiken is de hippocampus in beide hersenhelften of misschien alleen links kleiner dan bij leeftijdgenoten die geen alcohol drinken.
• Vooral bij meisjes met deze mate van alcoholgebruik is de schors van de voorpool van de hersenen (prefrontale cortex) dunner dan bij afwezigheid van alcohol-gebruik.
• Bij adolescenten die één tot twee jaar zwaar drinken zijn (in nuchtere toestand, de alcohol is uitgewerkt,) met functionele MRI (fMRI) al duidelijke veranderingen aantoonbaar in de reactiepatronen van de verschillende hersengebieden. Deze jongeren doen het in tests die van belang zijn voor het dagelijkse functioneren (nog) redelijk normaal; zij hebben bijvoorbeeld nauwelijks meer tijd nodig voor het leren van paren woorden en zij hebben nauwelijks meer moeite met het onderdrukken van impulsieve reacties.
• Dankzij een nieuwere techniek van beeldvorming, diffusion tensor imaging MRI, zijn zelfs bij adolescenten die alleen maar af en toe doorzakken (“binge drinkers”) subtiele structuurveranderingen van de witte stof ontdekt.
Over de vragen hoe zwaar het alcoholgebruik moet zijn, en hoe lang het moet doorgaan voordat beschadigingen ontstaan, en of de beschadigingen herstellen na staken van het alcoholgebruik bestaan nog onvoldoende gegevens.

Voorbijgaande veranderingen
Tekenen van dronkenschap zijn niet alleen, verandering van stemming, dysartrie, stoornis van de coördinatie van het bewegen daarbij inbegrepen oogbewegingsstoornissen maar ook stoornissen in aandachtsbepaling, reactievermogen en geheugenopname. Doorgaan met drinken kan leiden tot alcoholintoxicatie met verlaagd bewustzijn,misselijkheid, braken, ademhalingsstoornissen, verlaagde bloeddruk en coma. De dag na het overmatige drinken wijzen hoofdpijn, misselijkheid, duizeligheid, lusteloosheid, overmatige gevoeligheid voor prikkels en moeheid, kortom een “kater”, op het overmatige alcoholgebruik. Deze verschijnselen gaan voorbij.

Blijvende veranderingen
Er zijn ook blijvende veranderingen. Jongeren die eerst geen maar op den duur matig tot veel alcohol innemen zijn in het begin niet te onderscheiden van de blijvend niet-drinkers. Na één tot vijf jaar matig tot veel alcoholgebruik tekenen zich verschillen af: hoe meer alcohol, des te nadeliger de uitkomsten voor de drinkers. Dit is het duidelijkst voor geheugen en aandacht (Squeglia et al., 2009b).

Regelmatig alcohol drinkende jongeren – vooral jongens – neigen tot agressie en komen daardoor niet zelden in sociale problemen, zo blijkt uit Nederlands onderzoek. De verklaring wordt gezocht in het ontremmende effect van alohol. Omgekeerd is mogelijk dat jongeren die tot agressie of delinquent gedrag neigen eerder en meer alcohol gebruiken. Alcoholdrinkende meisjes zouden vaak depressief zijn en neigen tot teruggetrokkenheid en piekeren (anxiety) maar Nederlands onderzoek heeft daarvoor geen aanwijzing gegeven (Verdurmen et al., 2005).

Kinderen groeien in het tweede decennium naar volwassenheid, dat wil zeggen van bescherming in het ouderlijke gezin naar zelfstandigheid daarbuiten. Jongeren moeten meer verantwoordelijkheid nemen, maar ze kiezen meer dan in andere levensfasen voor riskant gedrag zoals alcoholgebruik, vaak gepaard met gebruik van cannabis en andere bedwelmende en/of verslavende middelen. Het verloop van deze levensfase is mede afhankelijk van de samenhang in het gezin, omgevingsfactoren zoals invloed van leeftijdgenoten en de sociaal economische situatie.

• Licht alcoholgebruik kan wellicht van enig voordeel zijn bij het aanknopen van sociale relaties.
• Regelmatig en overmatig alcohol gebruikende adolescenten hebben vaak conflicten met ouders en op school, ze spannen zich minder in op school, ze spijbelen meer, ze overtreden niet zelden wetten en komen soms zelfs tot misdaden. Meer dan anderen lopen ze risico de school zonder diploma te verlaten of te falen in hun universitaire studie. Ze plegen onveilige seks met geslachtsziekten als gevolg. Ondanks waarschuwingen en wettelijke belemmeringen komen ernstige ongevallen van jongeren die onder invloed deelnemen aan het verkeer regelmatig voor (Brown et al., 2008).
• Veel jongeren normaliseren op den duur hun alcoholgebruik zelfs als dit zwaar is geweest. Studies over factoren die een rol spelen in dit proces zijn weinig verricht. Door opleiding, werk of maatschappelijke organisaties opgelegde eisen zijn mogelijk van invloed (Brown et al., 2008).
• Toch blijkt dat de kans op alcoholafhankelijkheid bij dertigjarigen groter is als zij in de adolescentie flink alcohol hebben gebruikt (McCambridge et al., 2011).
  

Licht tot matig alcoholgebruik heeft op middelbare en hoge leeftijd waarschijnlijk een gunstig effect op het hart- en vaatstelsel. Op jeugdige leeftijd heeft die werking geen betekenis. Voor het alcoholgebruik in deze levensfase geldt daarom de stelregel: hoe later en hoe minder, des te beter. Sturing en structurering vanuit de omgeving kunnen hierbij helpen. Zowel belangrijke volwassenen in de omgeving van de jongeren als de beleidmakende overheid hebben daarbij een rol (Berg & Schoemaker, 2010).
• Ouders die zichzelf beperkingen opleggen in hun alcoholgebruik en die hun jonge kinderen alcoholgebruik verbieden, verhogen daarmee effectief de leeftijd waarop hun kinderen met alcohol kennis maken.
• Onderzoek in de Verenigde Staten van Amerika heeft uitgewezen dat met het optrekken van de leeftijdsgrens voor het kopen van alcohol naar 21 jaar niet alleen alcoholgebruik onder de 21 jaar maar ook in de periode van 21 tot 25 jaar wordt tegengegaan. Het optrekken van de leeftijdsgrens had aanmerkelijke vermindering van verkeersongevallen waarbij adolescenten betrokken waren tot gevolg (Brown et al., 2008).
• De Alcohol Policy Index (alcoholbeleidsmeter) is een maat voor de alcoholwerende maatregelen die in een land worden genomen. Hoe hoger de index (maximum is 100), des te meer maatregelen zijn in een land genomen en des te geringer is het alcoholgebruik. In 2007 stond de Nederlandse API op 34 (Brandt et al., 2007). Er valt in ons land dus nog veel te doen.
• Behandelingen van alcohol misbruikende jongeren hebben de reputatie niet meer dan een gering effect te hebben, maar daarover ontbreken exacte gegevens (Brown et al., 2008). Jeugdige gebruikers van alcohol en van andere genotmiddelen lijken meer geneigd te zijn tot reacties van schaamte (een negatieve emotie over jezelf als – waardeloze – persoon) dan van schuld (een negatieve emotie over een door jezelf gemaakte fout). Interventies gericht op vermindering van schaamte zouden effectief kunnen zijn voor genezen van overmatig alcoholgebruik (Dearing et al., 2005). Hulpverleners hebben grotere kans de – vaak in nood verkerende – alcohol misbruikende jongere te bereiken wanneer zij zich houden aan een zestal richtlijnen, samengevat als “FRAMES”:
1. Feedback (terugkoppeling): geef overzichtelijke, op deze jongere toegesneden informatie over de gevaren en schade van alcohol
2. Responsibility (verantwoordelijkheid): benadruk dat de jongere zelf de verantwoordelijkheid heeft voor verandering
3. Advice (advies): geef een duidelijk advies aan de jongere met een concreet voorstel tot verandering van zijn drinkgedrag
4. Menu: maak samen een lijst van mogelijke manieren om het ongewenste gedrag te veranderen
5. Empathie (invoelen): bespreek dit alles niet belerend, maar de persoon aanvoelend
6. Self-efficacy (zelfwerkzaamheid): leg je toe op vergroten van het vertrouwen van de jongere in zijn eigen kracht om zijn gedrag te veranderen.
(In: McArdle, 2008).

Berg M van den, Schoemaker CG (2010) Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010. Deelrapport Effecten van preventie. Pagina 35 en volgende www.rivm.nl

Brand DA, Saisana M, Rynn LA, Pennoni F, Lowenfels AB (2007) Comparative analysis of alcohol control policies in 30 countries. PLoS Medicine 4: e151

Brown SA en 12 co-auteurs (2008) A developmental perspective on alcohol and youths 16-20 years of age. Pediatrics 121: S 290-310

Dalen W van, Hoof JJ van. Alcohol intoxicatie bij jongeren in Nederland. Zie www.stap.nl / cijfers alcoholgebruik

Dearing RL, Stuewig J, Tangney JP (2005) On the importance of distinguishing shame from guilt: relations to problematic alcohol and drug use. Addictive Behaviors 30: 1392-1404

Hoeymans N, Melse JM, Schoemaker CG. Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010. Deelrapport Gezondheidsdeterminanten. Pagina 75 en volgende. www.rivm.nl

Koning IM, Engels RCME, Verdurmen JEE, Vollebergh WAM (2010) Alcohol-specific socialization practices and alcohol use in Dutch early adolescents. Journal of Adolescence 33: 93-100

McArdle P (2008) Alcohol abuse in adolescents. Archives of Disease in Childhood 93: 524-527.

McCambridge J, McAlaney J, Rowe R (2011) Adult consequences of late adolescent alcohol consumption: a systematic review of cohort studies. PLoS Medicine 8: e1000413

Monshouwer K (2008) Welcome to the house of fun. Epidemiological findings on alcohol and cannabis use among Dutch adolescents. Universiteit Utrecht, proefschrift

Østby Y, Tammes CK, Fjell AM, Westlye LT, Due-Tønnessen P, Walhovd KB (2009) Heterogeneity in subcortical brain development: a structural magnetic resonance imaging study of brain maturation from 8-30 years. Journal of Neuroscience 29: 11772-11782

Shaw P en 11 co-auteurs (2008) Neurodevelopmental trajectories of the human cerebral cortex. Journal of Neuroscience 28: 3586-3594

Squeglia LM, Jacobus J, Tapert SF (2009a) The influence of substance use on adolescent brain development. Clinical EEG Neuroscience 40: 31-38

Squeglia LM, Spadoni AD, Infante MA, Myers MG, Tapert SF (2009b) Initiating moderate to heavy alcohol use predicts changes in neuropsychological functioning for adolescents girls and boys. Psychology of Addictive Behaviors 23: 715-722

Verdurmen J, Monshouwer K, van Dorsselaer S, ter Bogt T, Vollebergh W (2005) Alcohol use and mental health in adolescents: interactions with age and gender-findings from the Dutch 2001 Health Behaviour in School-Aged Children Survey. Journal of Studies on Alcohol 66 : 605-609